วิวัฒนาการและคุณูปการของโขนสมัครเล่นในกรุงรัตนโกสินทร์

บทคัดย่อ

บทความวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาวิวัฒนาการและคุณูปการของโขนสมัครเล่นในกรุงรัตนโกสินทร์ โดยศึกษาข้อมูลจากเอกสาร การสัมภาษณ์ การสังเกตการณ์ รวมทั้งจากประสบการณ์ของผู้วิจัย โดยเน้นช่วงยุครัตนโกสินทร์ (พ.ศ.2325 – 2561) ผลการศึกษาพบว่า การแสดงโขนนั้นมีลักษณะของสมัครเล่นมาตั้งแต่ปรากฏหลักฐานเกี่ยวกับโขน เนื่องจากเป็นการแสดงในพระราชพิธี ผู้แสดงจึงไม่ใช่นักแสดงอาชีพ ล้วนเป็นทหาร มหาดเล็ก และข้าราชบริพาร โดยสันนิษฐานว่ามีกรมโขนจัดการแสดง ตั้งแต่สมัยอยุธยาสืบเนื่องจนรัชสมัยรัชกาลที่ 1 ที่รับผิดชอบในการฝึกหัดและจัดแสดง มีศิลปินอาชีพอยู่ในกรมนี้แต่ไม่มาก เมื่อต้องจัดการแสดงใหญ่ยังเป็นลักษณะสมัครเล่นอยู่ เป็นลักษณะนี้เรื่อยมา จนถึงปี พ.ศ.2475 เกิดการเปลี่ยนแปลงการปกครองและทำระบบการศึกษาให้เป็นมาตรฐาน จึงก่อตั้งสถาบันการศึกษาเพื่อผลิตนักแสดงโขนอาชีพและครูโขนอาชีพขึ้นซึ่งปัจจุบันคือ วิทยาลัยนาฏศิลป และสถาบันบัณฑิตพัฒนศิลป์ ต่อมาพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมบนาถบพิตร รัชกาลที่ 9 และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง โปรดการแสดงโขนจนเกิดเป็นพระราชนิยม ทั้งภาครัฐและเอกชนจึงนิยมฝึกหัดและจัดการแสดงโขนขององค์กรตัวเองขึ้นเพื่อเชิดชูรัชกาลที่ 9 แต่ละองค์กรมีจุดประสงค์ที่ต่างกัน จากการสำรวจที่ดำเนินการอยู่มีโขนมหาวิทยาลัย 7 แห่ง มุ่งเน้นสร้างผู้ชมโขน โขนโรงเรียน 12 แห่ง มุ่งเน้นพัฒนาผู้เรียน และ โขนเอกชน 7 แห่ง มุ่งเน้นเฉพาะทางต่างกันไป ทั้งหมดเป็นองค์กรไม่แสวงหาผลกำไร คุณูปการที่ได้คือเกิดรูปแบบขององค์กรทางวัฒนธรรม ประกอบด้วยแกนหลัก ผู้เรียน ผู้สนับสนุน ผู้สอน และผู้บริหาร โดยมีแกนกลางเป็นโขน ซึ่งน่าจะมีการพัฒนาและคงอยู่ต่อไปในอนาคต