การศึกษาแนวทางในอนาคตของระบบชลประทานเหมืองฝายในพื้นที่เมืองจังหวัดเชียงใหม่: การศึกษาและทบทวนวรรณกรรม
Article Sidebar
Main Article Content
บทคัดย่อ
ระบบเหมืองฝายเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านการจัดการน้ำของชุมชนในภาคเหนือของประเทศไทยที่ดำรงอยู่มาอย่างยาวนานและมีความสัมพันธ์เชิงลึกกับวัฒนธรรม วิถีชีวิต และระบบนิเวศชุมชนของผู้คนในภาคเหนือของประเทศไทย บทความนี้ต้องการศึกษาแนวทางในอนาคตของระบบเหมืองฝาย โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อ 1. ทบทวนองค์ความรู้ที่เกี่ยวข้องกับระบบเหมืองฝายในด้านต่าง ๆ 2. ศึกษาการเปลี่ยนแปลงของระบบเหมืองฝายในตัวเมืองเชียงใหม่ 3. นำเสนอแนวทาง รูปแบบและกระบวนการทำวิจัยที่เกี่ยวข้องกับแนวทางของระบบเหมืองฝายในอนาคต โดยการทบทวนวรรณกรรมเกี่ยวกับระบบเหมืองฝายในมิติต่าง ๆ อย่างเป็นระบบ (Systematic Review) จากการศึกษาพบว่าประเด็นที่มีการศึกษาเกี่ยวกับระบบเหมืองฝาย สามารถอธิบายได้จาก 5 ประเด็นดังนี้ 1. ภูมิศาสตร์ 2. ประวัติศาสตร์ สังคม และวัฒนธรรม 3. เศรษฐกิจ 4. กฎหมาย 5. ระบบนิเวศและสิ่งแวดล้อม ระบบเหมืองฝายมีจุดแข็งในฐานะระบบจัดการน้ำที่มีต้นทุนต่ำ มีประสิทธิภาพสูงในการใช้น้ำในระดับชุมชนท้องถิ่น และส่งเสริมความเข้มแข็งของชุมชน อย่างไรก็ตาม การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นกับระบบเหมืองฝายในตัวเมืองเชียงใหม่ เป็นผลจากการเปลี่ยนแปลงของบริบทสังคม วิถีชีวิต การขยายตัวของเมืองและปัจจัยต่าง ๆ รวมถึงนโยบายภาครัฐ เป็นปัจจัยสำคัญที่ส่งผลต่อความยั่งยืนของระบบเหมืองฝาย บทความนี้นำเสนอช่องว่างขององค์ความรู้เกี่ยวกับระบบเหมืองฝายที่ควรได้รับการศึกษาเพิ่มเติม และแนวทางการพัฒนาที่สอดคล้องกับบริบทสังคมสมัยใหม่ เช่น การประยุกต์ใช้เทคโนโลยี ระบบภูมิสารสนเทศ และการส่งเสริมองค์ความรู้ให้ชุมชน เพื่อให้ระบบเหมืองฝายสามารถดำรงอยู่อย่างสอดคล้องกับยุคสมัยและบริบทสังคมทั้งในปัจจุบันและอนาคต
Article Details
อนุญาตภายใต้เงื่อนไข Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
เอกสารอ้างอิง
Bhoomiboonchoo, C. (2018). The recognition of Muang Fai water resource management customary law for the sustainable development of Thailand [Doctoral dissertation, Western Sydney University]. Western Sydney University ResearchDirect. Retrieved from https://hdl.handle.net/1959.7/uws:52107.
Chayan, V. (1984). Community Institutions and Local-level Resource Management: A Case Study of a Traditional Irrigation System in Northern Thailand. Paper presented at the seminar on "Managing Renewable Resources: Historical and Contemporary Perspectives," Sapporo, Japan.
Chuenchum, P., Meneesrikum, C., & Warunpitikul, W. (2024). Community participation and effective water management: A study on water user organizations (WUOs) in Thailand. World Development Perspectives, 34, 100487. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.wdp.2024.100487
Fung, Z., Parton, K. A., & Ma, H. O. (2019). Mapping the social impacts of small dams in the Ing River Basin, northern Thailand. Ambio, 48(4), 389–403. Retrieved from https://doi.org/10.1007/s13280-018-1062-7
Lattalaporn, P. (2018). The recognition of Muang Fai water resource management customary law for
the sustainable development of Thailand [Doctoral dissertation, Western Sydney University].
Western Sydney University ResearchDirect. Retrieved from https://researchdirect.westernsydney.edu.au/islandora/object/uws:52107
Mollinga, P. P. (2003). On the Waterfront: Water Distribution, Technology and Agrarian Change in a South Indian Canal Irrigation System. Orient Longman.
Mungsunti, A. (2014). A communal irrigation system, farming productivity and water use efficiency: The case of ‘Muang Fai’ in Northern Thailand [Unpublished doctoral dissertation]. University of New England.
Mungsunti, A., & Parton, K. A. (2017). Estimating the economic and environmental benefits of a traditional communal water irrigation system: The case of muang fai in Northern Thailand. Agricultural Water Management, 179, 366–377. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.agwat.2016.05.036
Mungsunti, A., & Parton, K. A. (2017). Economic and environmental benefits of Muang Fai irrigation in Northern Thailand. Agricultural Water Management, 192, 294–303. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.agwat.2017.07.009
Mungsunti, A., & Parton, K. A. (2019). The sustainability of the muang fai irrigation system of northern Thailand. AIMS Environmental Science, 6(2), 77–93. Retrieved from https://doi.org/10.3934/environsci.2019.2.77
Mungsunti, A., & Parton, K. A. (2021). The price of sustainability of a traditional irrigation system: A case study of Muang Fai in Northern Thailand. Sustainability, 13(3), 1375. Retrieved from https://doi.org/10.3390/su13031375
Neef, A., Touch, S., & Chiengthong, J. (2006). The politics and ethics of land concessions in rural Laos. Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 19(2), 153–181.
Neubert, S. (2000). Local participatory water management: The role of communities, private sector, and the state: The example of the Muang Fai irrigation system in Northern Thailand. German Development Institute.
Ounvichit, T. (2008). Structural approach in participatory Muang Fai management. Journal of Drainage and Socio-Technology, 3(1), 40–45.
Ounvichit, T. (2011). Equal water sharing in scarcity: Case study of Chaisombat Muang Fai, Thailand. Paddy and Water Environment, 9(3), 343–351. Retrieved from https://doi.org/10.1007/s10333-010-0245-z.
Sirisup, S., Assarut, T., & H-Kittikun, A. (2021). The price of sustainability of a traditional irrigation system in Northern Thailand. Sustainability, 13(3), 1375. Retrieved from https://doi.org/10.3390/su13031375.
Supriyasilp, T., Pongput, K., & Boonyanupong, S. (2021). Enhanced water management for Muang Fai irrigation systems through remote sensing and SWOT analysis. Water Resources Management, 35(10), 3791–3808. Retrieved from https://doi.org/10.1007/s11269-020-02724-z.
Teo, E. A. (2018). Ping River palaeochannels: A review of evidence across historical literature, archaeology and geoscience. Chiang Mai University Journal of Natural Sciences, 17(4), 373–393. Retrieved from https://cmuj.cmu.ac.th/asr/journal_de.php?id=150.
Wittayapak, C. & Dearden, P. (1999). Decision-Making Arrangements in Community-Based Watershed Managementin Northern Thailand. Society and Natural Resources. 12. 10.1080/089419299279380. UNESCO. (2022). World Water Development Report 2022: Groundwater – Making the Invisible Visible. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Retrieved from https://unesdoc.unesco.org/.
Uraivan, T-K-Y. (1990). The Karen and the Muang Fai Irrigation System of Northern Thailand. In Social Organization and the Applications of Anthropology: Essays in Honor of Lauriston Sharp. Cornell University Press.
กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม. (2558). มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ประจำปีพุทธศักราช 2558. กรุงเทพฯ:
กิตติพงษ์ วุฒิจำนงค์. (2541). ค่าธรรมเนียมในการใช้น้ำของโครงการชลประทานประเภทต่าง ๆ. สืบค้นจาก http://webpac.library.mju.ac.th:8080/mm/fulltext/research/2550/kittipong_wuttijamnong_2541/fulltext.pdf.
คณะทำงานโครงการเสริมสร้างความเข้มแข็งองค์กรผู้ใช้น้ำระบบเหมืองฝายพญาคำ. (2558). รูปแบบการบริหารจัดการน้ำขององค์กรผู้ใช้น้ำระบบเหมืองฝาย กรณีศึกษาฝายพญาคำ จังหวัดลำพูน. สถาบันชุมชนท้องถิ่นพัฒนา.
คณาภรณ์ ธนูธรรมเจริญ, สุชาดา รัตนพิบูลย์, & ฐาปนันท์ นิพิฏฐกุล. (2554). ระบบจัดการเหมืองฝายกับสิทธิชุมชน: ศึกษาเปรียบเทียบกฎหมายปัจจุบันกับกฎหมายมังรายศาสตร์. วารสารกฎหมาย, 4(8), 42–62.
ชัชวาลย์ ทองดีเลิศ (2549). องค์กรชุมชนกับการปฏิรูปสังคมและการเมือง. วิทยาลัยการจัดการทางสังคม.
ชัชชวาล ทองดีเลิศ. (2562). เหมืองฝาย มรดกภูมิปัญญาจัดการน้ำของคนเหนือ.
ชยันต์ วรรธนะภูติ. (2531). แนวความคิดเกี่ยวกับสิทธิชุมชน. สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
ชยันต์ วรรธนะภูติ, อานันท์ กาญจนพันธุ์, และ นิติเนื่อง จิระทรัพย์. (2562). พลวัตของระบบเหมืองฝายในลุ่มน้ำปิง: ความท้าทายและการปรับตัว. สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
ชยาณัญ มณีวรรณ. (2564). แนวทางการพัฒนาเมืองที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อมจากภูมิทัศน์วัฒนธรรม: กรณีศึกษาพื้นที่รอบมหาวิทยาลัยพะเยา. วารสารสถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น, 22(2), 89–108.
เชาวลิต สิมสวย. (2556). ปัจจัยที่มีผลต่อการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการบริหารจัดการน้ำในระบบเหมืองฝายเพื่อการเกษตรในพื้นที่ลุ่มน้ำขาน. วารสารวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์, 8(2), 91–102.
เชาวลิต สิมสวย. (2556). พัฒนาการและการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการจัดการน้ำเพื่อการเกษตรในพื้นที่ลุ่มน้ำแม่ขาน จังหวัดเชียงใหม่. วารสารร่มพฤกษ์ มหาวิทยาลัยเกริก, 31, 86–114.
ธันวดี ทองคำ. (2563). ภูมิปัญญาเหมืองฝายแม่แรงกับการพัฒนาท้องถิ่น. วารสารมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยพะเยา, 8(1), 45–61.
ปกรณ์ ธรรมโชติ, & สุภาวดี จิตต์แจ้ง. (2564). การมีส่วนร่วมของชุมชนในการพัฒนาลำเหมืองแม่ข่า. วารสารการพัฒนาชุมชนและคุณภาพชีวิต, 9(3), 120–134.
ปวร มณีสถิตย์. (2559). ความเปลี่ยนแปลงของโครงข่ายลำเหมืองพญาคำ อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ [วิทยานิพนธ์ภูมิสถาปัตยกรรมศาสตรมหาบัณฑิต, จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย]. คลังปัญญาจุฬาฯ. สืบค้นจาก https://doi.org/10.58837/CHULA.THE.2016.735.
ประเสริฐ ณ นคร. (2514). มังรายศาสตร์. สำนักนายกรัฐมนตรี.
พรทิพย์ เธียรธีรวิทย์. (2543). การจัดการน้ำในระบบเหมืองฝายของภาคเหนือ. วารสารเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 4, 98–121.
พรพิลัย เลิศวิชา และ สุพรรณนี ศรงฆาร. (2551). การจัดการทรัพยากรน้ำในภาคเหนือ. ใน N. S. Suphunnee Saringkhan, Rungthip Sukkumnoed, Thunyaporn Surapakdee, Duangjai Runrojcharoenkit (บ.ก.), Action for Change by Asia and Pacific Regional Health Impact Assessment Conference (น. 1–27). Healthy Public Policy Foundation (HPPF).
พรพิลัย เลิศวิชา, สุพชัย เมถิน และ นนธชัย นามเทพ. (2552). เชียงใหม่-ลำพูน เขตเศรษฐกิจวัฒนธรรม พลวัตและพัฒนาการ (เดือนฉาย รุ่มจิตร (บ.ก.); พิมพ์ครั้งที่ 1. บริษัทธารปัญญา จำกัด.
พรพิลัย เลิศวิชา, สุพชัย เมถิน และ นนธชัย นามเทพ. (2552). “เหมืองฝาย” จัดการน้ำ จัดการคน บนพื้นฐานภูมิศาสตร์ และวัฒนธรรม. บริษัทธารปัญญา จำกัด.
เพียรพร ดีเทศน์, กอบกุล รายะนาคร, & ชาตรี ชาระมณี. (2561). พลวัตของระบบนิเวศบริการด้านการให้น้ำของโครงข่ายเหมืองฝายในที่ราบเชียงใหม่-ลำพูน. วารสารสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 30(1), 1-32.
ภานุวัฒน์ ชัยชนะ. (2562). คุณค่าของพิธีกรรมเลี้ยงผีเจ้าพ่อขุนตานกับการแก้ปัญหาของชุมชนผู้ใช้น้ำแม่ตานในจังหวัดลำปาง. วารสารวิจิตรศิลป์, 10, 59–70. ภูมิวัฒนธรรม; ภูเขาขุนตาน; ตำนานท้องถิ่น; ผีขุนห้วย; พิธรกรรมเลี้ยงผี
มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. (2552). ภูมิปัญญาการจัดการน้ำเหมืองฝายล้านนา. โครงการภูมินิเวศลุ่มน้ำ, สถาบันวิจัยสังคม มช.
วันเพ็ญ สุรฤกษ์. (2528). พัฒนาการทางประวัติความเป็นมาและการจัดการเกี่ยวกับระบบชลประทานในภาคเหนือของประเทศไทย. ภาควิชาภูมิศาสตร์ คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
วิลาศ เทพทา, อรศิริ ปาณินท์ และ วุฒิพงษ์ ทวีวงศ์. (2561). นิเวศวิทยาทางน้ำในระบบเหมืองฝายของพื้นที่เกษตรกรรมในแหล่งต้นน้ำและแหล่งต้นน้ำลำธาร. วารสารวิจัยและพัฒนา วไลยอลงกรณ์ ในพระบรมราชูปถัมภ์, 13(2), 1–11.
สมบูรณ์ บุญชู, & สุมนมาลย์ สิงหะ และคณะ. (2550). รายงานฉบับสมบูรณ์ โครงการ คืนความสัมพันธ์ชุมชนล้านนากับทรัพยากรน้ำ กรณีฝายพญาคำ อ.สารภี จ.เชียงใหม่.
สราวุธ รูปิน และ สุรสวัสดิ์ ศุขสวัสดิ์. (2561). สร้างสรรค์มาจากเหมืองฝายล้านนา. วารสารวิจิตรศิลป์, 9, 95–159.
สุพัฒนวรี ทิพย์เจริญ. (2560). การพัฒนาระบบสารสนเทศเพื่อการบำรุงรักษาต้นไม้ใหญ่: กรณีศึกษาเส้นทางลำเหมืองฝายพญาคำ ตำบลหนองผึ้ง อำเภอสารภี จังหวัดเชียงใหม่. วารสารวิชาการมหาวิทยาลัยฟาร์อีสเทอร์น, 11.
สำนักงานทรัพยากรน้ำแห่งชาติ. (2562). แผนแม่บทการบริหารจัดการทรัพยากรน้ำ 20 ปี (พ.ศ.2561–2580). กรุงเทพฯ: สนทช.
สำนักงานชลประทานที่ 1 จังหวัดเชียงใหม่ กรมชลประทาน. (2568). แผนที่สำรวจลำเหมืองพญาคำ ลำเหมือองหนองผึ้ง และลำเหมืองท่าวังตาล. เชียงใหม่:
สำนักงานโยธาธิการและผังเมืองจังหวัดเชียงใหม่. (2555). ผังเมืองรวมจังหวัดเชียงใหม่.
สำนักงานโยธาธิการและผังเมืองจังหวัดเชียงใหม่. (2564). ผังเมืองรวมจังหวัดเชียงใหม่ (ฉบับร่าง).
สำนักประชาสัมพันธ์จังหวัดเชียงใหม่ และ โครงการก่อสร้าง 2 สำนักชลประทานที่ 1. (2548). โครงการประชาสัมพันธ์ประตูระบายน้ำในลำน้ำปิง จังหวัดเชียงใหม่. สืบค้นจาก http://irrigation.rid.go.th/rid1/construction201/FileDown
load/const21.pdf
สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. (2555). เหมืองฝาย: ภูมิปัญญากรจัดการน้ำของชุมชนล้านนา. มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
สุธีรา ชัยสุวรรณ. (2562). ความมั่นคงทางน้ำกับการพัฒนาที่ยั่งยืน. วารสารธรรมศาสตร์, 45(3), 85–101.
สุรัตน์ ชื่นตา. (2567). การศึกษาภูมิปัญญาเหมืองฝายชุมชนลุ่มน้ำคำ จังหวัดเชียงราย. วารสารวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงราย, 18(1), 90–103.
อานันท์ กาญจนพันธุ์. (2544). พลวัตของชุมชนในการจัดการทรัพยากร: กระบวนทัศน์และนโยบาย. สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.).
อานันท์ กาญจนพันธุ์. (2544). มิติชุมชน: วิธีคิดท้องถิ่นว่าด้วยสิทธิ อำนาจ และการจัดการทรัพยากร. สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
อินทิรา วิทยสมบูรณ์. (2564). เหมืองฝาย ภูมิปัญญาจัดการน้ำโดยชุมชน. ใน คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร (บ.ก.), รวมบทความวิชาการ เนื่องในโอกาสครบ 65 ปี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร (1 พิมพ์ครั้งที่, น. 432–447). คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร.
อุไรวรรณ ตันกิมหยง. (2533). องค์กรการจัดการน้ำของชาวบ้าน: ระบบเหมืองฝายในล้านนา. โครงการทรัพยากรธรรมชาติและการจัดการสิ่งแวดล้อม, มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.
อุษณีย์ ธงไชย. (2552). คติความเชื่อและพิธีกรรมในระบบการจัดการน้ำของชุมชนล้านนา. วารสารดำรงวิชาการ, 8(2), 55-73.
อุษามาศ เสียมภักดี. (2555). พลวัตของระบบเหมืองฝาย: การปะทะระหว่างจารีตและกฎหมายรัฐ. วารสารสังคมศาสตร์, 40(2), 50-75.
เอกวิทย์ เตระดิษฐ์. (2551). สิทธิชุมชนในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ: ศึกษากรณีระบบเหมืองฝาย. สำนักงานคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ.
