เมืองแม่แจ่ม: การดำรงอยู่ของภูมิทัศน์พื้นถิ่นในวัฒนธรรมล้านนา

บทคัดย่อ

        บทความนี้เป็นส่วนหนึ่งของวิทยานิพนธ์เรื่อง “สภาพแวดล้อมทางวัฒนธรรมและสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นเมืองแม่แจ่มภายใต้บริบทการเปลี่ยนแปลง” มีวัตถุประสงค์เพื่อทำความเข้าใจการตั้งถิ่นฐานในพื้นที่หุบเขา โดยใช้พื้นที่เมืองแม่แจ่มเป็นพื้นที่ศึกษา ผ่านการศึกษาภูมิทัศน์วัฒนธรรมพื้นถิ่นของชุมชนแม่แจ่มในปัจจุบัน เพื่อนำมาวิเคราะห์เปรียบเทียบกับภูทัศน์วัฒนธรรมล้านนาแบบประเพณี และอธิบายถึงปัจจัยการดำรงอยู่และการเปลี่ยนแปลงของภูมิทัศน์วัฒนธรรม ซึ่งข้อมูลที่ใช้ในบทความชิ้นนี้มาจากการทบทวนวรรณกรรมจากเอกสารที่เกี่ยวเนื่อง และการลงสำรวจภาคสนาม

        จากการศึกษา พบว่า ภูมิทัศน์พื้นถิ่นของเมืองแม่แจ่มเกิดขึ้นจากปัจจัยทางธรรมชาติและปัจจัยทางวัฒนธรรมที่เกี่ยวเนื่องกับการเกษตรโดยเฉพาะวัฒนธรรมข้าว สังเกตได้จากประเพณีต่างๆที่เกิดขึ้นนั้นจะสอดคล้องไปกับรอบของการผลิต อีกทั้งยังเป็นดินแดนที่ตั้งถิ่นฐานมาอย่างยาวนาน ผู้คนจึงสั่งสมภูมิปัญญาเพื่อเรียนรู้ปรับตัวและปรับสภาพแวดล้อมให้เหมาะสมกับการอยู่อาศัยและการดำรงชีวิตโดยตระหนักถึงความสำคัญของสภาพแวดล้อมด้วยการยึดโยงกับคติความเชื่อที่แฝงไว้ด้วยการเคารพธรรมชาติทั้ง “ดิน น้ำ ป่า” ส่งผลให้เกิดเป็น “ภูมิทัศน์พื้นถิ่นของเมืองแม่แจ่ม” อันเป็นลักษณะเฉพาะของเมืองในที่ราบหุบเขาภายใต้วัฒนธรรมล้านนา โดยสามารถแบ่งองค์ประกอบของโครงสร้างเมืองได้เป็น 4 พื้นที่ ได้แก่ 1. พื้นที่แสดงอาณาเขต การรับรู้ และกลุ่มความสัมพันธ์ 2. พื้นที่ทางจิตวิญญาณและสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ 3. พื้นที่ใช้สอยสาธารณะของเมือง และ 4. พื้นที่อยู่อาศัยของชุมชน

        หากพิจารณาจากองค์ประกอบทั้ง 4 ดังกล่าวข้างต้น   พอสรุปได้ว่า การดำรงอยู่ของภูมิทัศวัฒนธรรมพื้นถิ่นเมืองแม่แจ่มนั้น ปัจจัยที่ส่งผลต่อการดำรงอยู่ คือ การสืบทอดวัฒนธรรมของท้องถิ่นที่ยังคงรักษาไว้ได้ อาธิ งานประเพณีพิธีกรรมต่างๆ รวมถึงการยังคงรักษากลุ่มความสัมพันธ์ในสังคม ได้แก่ หมวดบ้าน หมวดวัด และหมวดเหมืองฝาย  เหล่านี้ทำให้ผู้คนในสังคมยังคงผูกพันธ์กันอย่างใกล้ชิด ในลักษณะสังคมแบบเครือญาติ ทำให้เกิดกระบวนการเรียนรู้และส่งต่อภูมิปัญญาจากรุ่นสู่รุ่น นำมาซึ่งการธำรงรักษาภูมิทัศน์วัฒนธรรมพื้นถิ่นไว้ได้เป็นอย่างดี

คำสำคัญ:  การดำรงอยู่, การเปลี่ยนแปลง, ภูมิทัศน์พื้นถิ่น, วัฒนธรรมล้านนา, เมืองแม่แจ่ม