การวิเคราะห์ภาพสลักวิธุรบัณฑิต บนเสมาทวารวดีในภาคอีสาน

บทคัดย่อ

เสมา เป็นแท่งหินที่ตั้งขึ้นเพื่อแสดงอาณาบริเวณของเขตศักดิ์สิทธิ์ เป็นประเพณีท้องถิ่นที่จัดว่าเป็นเอกลักษณ์ของวัฒนธรรมทวารวดีในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ซึ่งแตกต่างไปจากวัฒนธรรมทวารวดีในภาคกลาง เสมาในวัฒนธรรมทวารวดีเหล่านี้กระจายตัวอยู่ในส่วนต่างๆของภาคอีสาน บางส่วนของภาคกลางในประเทศไทย รวมทั้งดินแดนลาวและกัมพูชาอีกด้วย เสมาจำนวนมากสลักขึ้นด้วยหินทราย แสดงภาพเล่าเรื่องจากคัมภีร์ในพุทธศาสนา เช่นพุทธประวัติ ชาดก หรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ต่างๆเช่นสถูป ธรรมจักร หรือหม้อปูรณฆฏะ

ในการศึกษาครั้งนี้ได้เลือกเสมาในวัฒนธรรมทวารวดีภาคอีสานของประเทศไทยซึ่งสลักเรื่องจากวิธุรบัณฑิตชาดก วิธุรบัณฑิตชาดกเป็นชาดกเรื่องที่ 9 จากทศชาดกกล่าวถึงพระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นวิธุรบัณฑิต เสนาบดีของกษัตริย์แห่งอินทปัตต์ได้บำเพ็ญสัจจะบารมี และแสดงธรรมสั่งสอนพระราชาอยู่เป็นนิจ ธรรมของท่านได้ทำให้ยักษ์ซึ่งคิดปองร้ายกลับใจได้

ได้พบเรื่องเล่าวิธุรบัณฑิตชาดกบนใบเสมาในวัฒนธรรมทวารวดีประมาณ 3 ฉาก ฉากแรกคือ ฉากปุณณกยักษ์ลักพาวิธุรบัณฑิต โดยให้เกาะท้องม้าเหาะไปในอากาศ ฉากที่ 2 พบเพียงตัวอย่างเดียวจากวัดบ้านม้า สกลนคร เคยได้รับการวิเคราะห์ว่าเป็นฉากจากเรื่องรามายณะ แต่จากการศึกษาในครั้งนี้พบว่า ควรเป็นฉากที่ปุณณกยักษ์พยายามฆ่าวิธุรบัณฑิต โดยการขว้างลงไปในเหว ฉากที่ 3 เป็นฉากวิธุรบัณฑิตแสดงธรรมโปรดปุณณกยักษ์ ฉากนี้พบค่อนข้างมาก และมักเกิดความสับสนกับฉาก มหาภิเนษกรมณ์ ในพุทธประวัติ ในการศึกษาครั้งนี้ พบว่ามีรายละเอียดบางอย่างที่แตกต่างไปจากพุทธประวัติ เช่น มุทราแสดงธรรม หรือวิตรรกมุทรา หรือการบูชาของบุคคลในภาพ ซึ่งไม่พบในฉากมหาภิเนษกรมณ์ แต่พบในเรื่องวิธุรบัณฑิตชาดก