ภูมิทัศน์ทางโบราณคดีเทือกเขาพนมดงรักฝั่งตะวันออกตามแนวชายแดนไทย-กัมพูชา

บทคัดย่อ

การศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์และภูมิประเทศในบริเวณเทือกเขาพนมดงรักฝั่งตะวันออกตามแนวชายแดนไทย-กัมพูชา ครอบคลุมพื้นที่ทั้งสิ้น 4,238.5 ตารางกิโลเมตร ในพื้นที่ติดต่อระหว่างจังหวัดอุบลราชธานี ประเทศไทย และจังหวัดพระวิหาร ประเทศกัมพูชา มีวัตถุประสงค์เพื่อ (1) จัดลำดับชั้นของการตั้งถิ่นฐานซึ่งบ่งชี้ถึงอายุสมัยทางโบราณคดีและพัฒนาการทางวัฒนธรรม และ (2) ศึกษาความสัมพันธ์ของแบบแผนการตั้งถิ่นฐานและการใช้พื้นที่ของมนุษย์ในอดีตที่สัมพันธ์กับลักษณะภูมิประเทศซึ่งบ่งชี้ถึงแบบแผนทางวัฒนธรรมในอดีต

จากผลการศึกษาแหล่งโบราณคดีในพื้นที่วิจัยทั้งสิ้น  45 แหล่งนั้นบ่งชี้ว่าภูมิประเทศเป็นปัจจัยสำคัญที่มีผลต่อแบบแผนของมนุษย์ในอดีต โดยเฉพาะอย่างยิ่งแบบแผนการตั้งถิ่นฐาน แบบแผนการดำรงชีวิต แบบแผนความเชื่อและพิธีกรรม รวมทั้งยังเป็นแหล่งทรัพยากรธรรมชาติที่มีผลต่อแบบแผนเทคโนโลยีในการก่อสร้างศาสนสถานด้วย ทั้งนี้ปรากฏลำดับการตั้งถิ่นฐานมาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์ในสมัยเหล็กและยุคประวัติศาสตร์ในวัฒนธรรมเขมรโบราณและวัฒนธรรมล้านช้างตามลำดับ โดยพบการใช้พื้นที่กระจายไปตามภูมิประเทศจำนวน 3 ลักษณะ คือ พื้นที่ลาดเชิงเขาและพื้นที่สูงบนเทือกเขาในเขตจังหวัดอุบลราชธานี ประเทศไทย ส่วนพื้นที่ราบต่ำเชิงเขาอยู่ในเขตจังหวัดพระวิหาร ประเทศกัมพูชา  ทั้งนี้ความหนาแน่นของแหล่งโบราณคดีที่ตั้งอยู่ในพื้นที่ลาดเชิงเขามีจำนวนมากที่สุดโดยปรากฏหลักฐานตั้งแต่สมัยเหล็ก สมัยเขมรโบราณ และสมัยล้านช้าง  ส่วนพื้นที่บนเทือกเขาพบการกระจายตัวของแหล่งโบราณคดีน้อยที่สุดโดยไม่ปรากฏแหล่งโบราณคดีในสมัยล้านช้าง สำหรับบริเวณที่ราบต่ำในเขตจังหวัดพระวิหารนั้นพบศาสนสถานเขมรจำนวนมาก ซึ่งการพบศาสนสถานจำนวนมากในบริเวณที่ราบต่ำในเขตจังหวัดพระวิหารยังมีนัยที่บ่งชี้ถึงชุมชนโบราณที่เพิ่มจำนวนมากขึ้นในช่วงที่อาณาจักรเขมรโบราณเจริญรุ่งเรืองและเริ่มแพร่ขยายอำนาจทางการเมืองรวมทั้งศิลปวัฒนธรรมจากที่ราบต่ำทางตอนใต้ของเทือกเขาพนมดงรักเข้าสู่ดินแดนประเทศไทยโดยผ่านทางช่องเขาต่างๆ ตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ 15 เป็นต้นมา นอกจากนี้ยังพบว่าแหล่งโบราณคดีเหล่านี้มีหน้าที่การใช้งานที่หลากหลาย ได้แก่ พื้นที่อยู่อาศัย พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์เพื่อประกอบพิธีกรรมทางความเชื่อและศาสนา โดยบางแหล่งปรากฎหลักฐานทั้งเป็นที่อยู่อาศัยและเป็นแหล่งพิธีกรรม ส่วนบางแหล่งยังใช้เป็นพื้นที่กิจกรรมหรือแหล่งผลิตสิ่งของเครื่องใช้ด้วย