การกัลปนาพระตำหนักสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น จากมิติการอนุรักษ์สถาปัตยกรรม

บทคัดย่อ

ความเชื่อเรื่องการเวียนว่ายตายเกิดทางศาสนาพุทธ พราหมณ์ และผี เป็นมูลเหตุแห่งการกัลปนาเรือนของผู้วายชนม์แก่ศาสนา เพื่อเป็นสาธารณประโยชน์จึงถือเป็นการอุทิศส่วนกุศลแก่เจ้าของเรือน งานวิจัยนี้มุ่งการศึกษาการกัลปนาพระตำหนักจากพระบรมมหาราชวังไปยังพระอารามต่าง ๆ ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น ตามพระบรมราชานุญาตของพระมหากษัตริย์แต่ละรัชสมัย ได้แก่ 1) หมู่พระตำหนักตึก วัดรัชฎาธิษฐาน 2) ตำหนักเขียว วัดอมรินทราราม และ 3) หมู่พระตำหนักแดง ซึ่งพบทั้งหมด 3 หลัง กัลปนาไป 2 หลัง ได้แก่ พระตำหนักแดง วัดเขมาภิรตาราม  และพระที่นั่งมูลมณเฑียร โรงเรียนกลาโหมอุทิศ ส่วนอีก 1 หลังไม่ได้กัลปนาแต่เปลี่ยนที่ตั้ง คือพระตำหนักแดง พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ทั้งนี้ พระตำหนักเมื่อกัลปนาไปแล้วจะเปลี่ยนหน้าที่ใช้สอยและกลายเป็นสมบัติของวัดหรือสถานที่นั้น

ระเบียบวิธีวิจัยมีการทบทวนวรรณกรรมประเด็นที่เกี่ยวข้อง ออกภาคสนามกรณีศึกษาและทำโฟโตแกรมเมตรีสภาพปัจจุบัน เพื่อนำมาประกอบกับข้อมูลที่ทบทวนเพื่อทำแบบสถาปัตยกรรมในการวิเคราะห์เปรียบเทียบ

ผลการวิจัยสรุปได้ว่าการกัลปนาเรือน คือ“การอนุรักษ์สถาปัตยกรรมแบบเฉพาะตัวของไทย” ที่คำนึงถึงคุณค่าทางจิตวิญญาณมากกว่าวัสดุ การย้ายที่ตั้งเพื่อการใช้งานใหม่ผ่านความคิดการอุทิศส่วนกุศล พิจารณาที่ตั้งใหม่จากการเป็นวัดที่เจ้าของเรือนอุปถัมภ์ การเปลี่ยนหน้าที่ใช้สอยจากขนาดและฐานานุศักดิ์ โดยเก็บสัญลักษณ์ที่เกี่ยวกับฐานานุศักดิ์และเอกลักษณ์ของอาคารไว้ ส่งผลให้ส่วนหลังคาและส่วนเรือนมีการเปลี่ยนแปลงรูปแบบน้อย แต่มักเพิ่มการใช้สอยในส่วนใต้ถุนเพื่อการใช้งาน ทำให้มีหน้าที่ใช้สอยใหม่สืบมาจนถึงปัจจุบัน