สัตว์ในวรรณกรรมอีสาน : การศึกษาในมิติการวิจารณ์เชิงนิเวศ

บทคัดย่อ

บทความวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาสัตว์ในวรรณกรรมอีสานเรื่องพญาคันคาก โดยเป็นการศึกษาในมิติการวิจารณ์เชิงนิเวศ 2 ประเด็นหลัก คือ 1) ภาพแทนของสัตว์ 2) จริยธรรมของความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับสัตว์ โดยผลการศึกษาพบว่า ภาพแทนของสัตว์มี 2 ประการ คือ 1) สัตว์เป็นภาพแทนของอำนาจธรรมชาติที่มีเหนือมนุษย์ เพราะสัตว์มีสัญชาตญาณ การรับรู้ภาวะแปรปรวนของธรรมชาติก่อนมนุษย์ 2) สัตว์เป็นภาพแทนของอำนาจศักดิ์สิทธิ์ ซึ่งเชื่อมโยงกับสถานภาพของพญาคันคากที่ถือกำเนิดในฐานะของพระโพธิสัตว์ รับบัญชาของพระอินทร์ซึ่งอยู่ในโลกศักดิ์สิทธิ์ให้มาเกิดยังโลกมนุษย์นั้น หากการมองลักษณะการเป็นคู่ตรงข้างกันระหว่าง “เมืองคน” กับ “เมืองเทพเจ้า” การสร้างตัวตนให้กับพญาคันคากจึงกลายเป็นอำนาจศักดิ์สิทธิ์ ที่เป็นตัวเชื่อมคู่ตรงข้ามให้เป็นสายใยเดียวกัน นอกจากภาพแทนของสัตว์แล้ว ยังพบว่า มีการนิยามความหมายให้กับสัตว์ซึ่งได้นำเสนอจริยธรรมความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับสัตว์ 2 ประการคือ 1) สัตว์ในฐานะตัวเชื่อมระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติ แม้ความอหังการและเหิมเกริมของมนุษย์ที่กระทำต่อธรรมชาติและมุ่งหมายที่จะพิชิตธรรมชาตินั้น แต่เมื่อพิจารณาย้อนกลับสลับขั้ววิธีคิดจะพบว่า เมื่อมนุษย์ประสบภัยพิบัติไม่ว่าจะด้วยเหตุผลใดก็ตาม มนุษย์ย่อมต้องพึ่งพาธรรมชาติเพื่อการดำรงชีวิต 2) สัตว์ในฐานะผู้รักษาสมดุลทางนิเวศ ภาวะสงครามระหว่างพญาคันคากพร้อมไพร่พลสัตว์กับพญาแถนนั้น สื่อให้เห็นว่า แท้จริงแล้ว สัตว์คือผู้รักษาสมดุลทางนิเวศ ซึ่งเป็นบทบาทที่มีความสำคัญเพราะทำให้โลกมีสภาวะเป็นปกติ