เมืองหนองบัวลำภู : การศึกษาพัฒนาการของชื่อเมืองโบราณสำคัญในลุ่มแม่น้ำโขง

บทคัดย่อ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาพัฒนาการของการเรียกชื่อชุมชนโบราณเมืองหนองบัวลำภู ซึ่งเป็นเมืองโบราณสำคัญในบริเวณลุ่มแม่น้ำโขง ตั้งอยู่ริมฝั่งหนองบัว ในเขตตำบลลำภู อำเภอเมืองหนองบัวลำภู จังหวัดหนองบัวลำภู จากการศึกษาพบว่า ชุมชนโบราณเมืองหนองบัวลำภูมีชื่อเรียกที่แตกต่างกันตามบริบททางการเมืองและสังคม ดังนี้ ชื่อ “เมืองหนองบัว” สันนิษฐานว่ามีการเรียกตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 19 พร้อมกับการตั้งเมืองซึ่งมีที่มาจากสภาพภูมิประเทศของเมืองที่อยู่ริมฝั่งหนองน้ำที่มีบัวขึ้นอยู่มาก และถูกเรียกมาจนถึงปัจจุบันในลักษณะของชื่อสามัญทั่วไป ต่อมามีการเรียกชื่อ “เมืองหนองบัวลำภู” ปรากฏหลักฐานการเรียกมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 24 เป็นอย่างน้อย สันนิษฐานว่าเกิดจากการเรียกชื่อรวมกับชุมชนบ้านลำภูซึ่งเป็นชุมชนขนาดใหญ่ที่อยู่ใกล้กับเมืองหนองบัว และชื่อนี้ถูกนำมาใช้เป็นชื่อในทางราชการของอำเภอหนองบัวลำภู และจังหวัดหนองบัวลำภูในปัจจุบัน ช่วงเวลาระหว่างปี พ.ศ.2302-2322 กลุ่มเจ้าพระวรปิตาได้อพยพไพร่พลมาตั้งเมืองหนองบัวลำภูขึ้นเป็นรัฐอิสระจากรัฐเวียงจันทน์ แล้วมีการเรียกชื่อเมืองใหม่ว่า “เมืองนครเขื่อนขันธ์กาบแก้วบัวบาน” แต่ภายหลังกลุ่มเจ้าพระวรปิตาถูกปราบปรามโดยรัฐเวียงจันทน์ทำให้เมืองหนองบัวลำภูถูกทิ้งร้าง เมื่อบ้านเมืองสงบก็มีผู้คนกลับมาตั้งถิ่นฐานมากขึ้น พบว่ามีการเรียกชื่อเมืองว่า “เมืองหนองบัวลุ่มภู” คู่กับชื่อเมืองหนองบัวลำภูในหลักฐานช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 24 ลงมา แต่ก็ไม่ปรากฏการใช้เรียกอย่างแพร่หลายในเอกสารชั้นต้น ต่อมาในปี พ.ศ.2406 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวหลังยกบ้านหนองบัวลำภูขึ้นเป็นเมืองชื่อ “เมืองกมุทธาสัย” หลังจากถูกทิ้งร้างอีกครั้งเพราะผลกระทบจากศึกเจ้าอนุวงศ์ (พ.ศ.2369-2370) จนถึงปี พ.ศ.2449 สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพจึงโปรดให้กลับมาใช้ชื่อ “เมืองหนองบัวลำภู” ตามที่หลักฐานที่มีการเรียกชื่อเมืองนี้ในอดีต