พัฒนาการของรูปสัณฐาน และองค์ประกอบของเมืองเด่นชัย จังหวัดแพร่

บทคัดย่อ

เด่นชัย เป็นเมืองที่เคยมีบทบาทสำคัญในเส้นทางการค้า โดยม้าต่างวัวต่างของภาคเหนือ จากที่ตั้งที่เป็นเมืองผ่านระหว่างล้านนาตะวันออก และตะวันตก ที่เชื่อมต่อไปยังภาคอื่นๆต่อได้ จวบจนการมาถึงของเส้นทางรถไฟสายเหนือ ที่เด่นชัยได้เป็นสถานีประจำจังหวัดแพร่ ก่อนที่ทางรถไฟจะมุ่งหน้าไปทางตะวันตก ทำให้สถานีเด่นชัยเป็นสถานีเชื่อมต่อการเดินทางไปยังล้านนาตะวันออกต่อไปโดยถนน สถานีเด่นชัยยังเป็นชุมทางสำหรับทางรถไฟส่วนต่อขยายไปยังเชียงราย แต่การก่อสร้างได้ถูกระงับไป เมื่อการมาถึงของถนนที่ได้มาตราฐานมากขึ้นและทางหลวงเชื่อมระหว่างจังหวัดและภูมิภาคที่ทั่วถึงมากขึ้น เด่นชัยยังคงเป็นจุดประสานของถนนที่มาจากล้านนาตะวันออก-ตะวันตก ภาคเหนือตอนล่าง และภาคอีสาน แต่การเดินทางโดยรถยนต์ที่สะดวกสบายขึ้น ก็ทำให้ทางรถไฟเสื่อมความนิยมในการเดินทางและขนส่งสินค้าลง รูปแบบของการเดินทางที่เปลี่ยนแปลงไปในแต่ละยุค จึงส่งผลกระทบต่อพัฒนาการของโครงสร้าง รูปสัณฐาน และการจัดวางองค์ประกอบและสิ่งอำนวยความสะดวกต่างๆของเมืองเด่นชัยมาโดยตลอด งานวิจัยนี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อที่จะอธิบายพัฒนาการดังกล่าว ที่เกิดการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการเดินทางในแต่ละยุค โดยวิธีการสำรวจภาคสนาม ผ่านการสัมภาษณ์ผู้อยู่อาศัย และผู้ดูแลรับผิดชอบพื้นที่และองค์ประกอบต่างๆของเมือง รวมทั้งการสำรวจเก็บข้อมูลโครงสร้าง และองค์ประกอบของเมืองที่ปรากฏอยู่ในพื้นที่จริง โดยอาศัยแผนที่เทศบาลตำบลเด่นชัยปี พ.ศ. 2560 เป็นแผนที่ฐาน เพื่อเปรียบเทียบกับแผนที่อื่นๆก่อนหน้านี้ ร่วมกับภาพถ่ายทางอากาศ ภาพถ่ายเหตุการณ์ต่างๆในสถานที่ และเอกสาร รายงาน บันทึกต่างๆที่มีก่อนหน้านี้  ข้อมูลทั้งหมดถูกนำมาจัดระเบียบตามช่วงเวลา และจัดทำแผนที่พัฒนาการการของเมือง เพื่ออธิบายสาเหตุปัจจัยต่างๆ ที่ควบคุมหรือส่งอิทธิพลต่อรูปสัณฐาน และการจัดระเบียบองค์ประกอบของเมืองจนปรากฏให้เห็น การศึกษาพบว่าเด่นชัยพัฒนามาจากชุมชนหมู่บ้านเกษตรกรรมบนพื้นที่แอ่งกระทะ ที่มีรูปสัณฐานอ้างอิงกับแนวริมฝั่งแม่น้ำยมและน้ำแม่พวก สู่การเป็นชุมชนค้าขายเมื่อทางรถไฟมาถึงสถานีเด่นชัย พร้อมกับการเข้ามาตั้งถิ่นฐานของคนหลากชาติพันธุ์ เกิดการสร้างตลาด เรือนค้า ห้องแถว ศาสนสถาน ตามมา พร้อมกับอาคารต่างๆของรัฐ ในแต่ละช่วง โดยทั้งหมดขยายตัวจากบริเวณพื้นที่หน้าสถานีรถไฟไปตามถนนยันตรกิจโกศล ที่เชื่อมไปสู่เมืองแพร่ กอปรเป็นรูปสัณฐานของเมืองเด่นชัยที่ยังปรากฏให้เห็นในปัจจุบัน เพราะหลังจากการเดินทางโดยถนนสะดวกสบายขึ้น ทางรถไฟได้เสื่อมความนิยม ทำให้เมืองเด่นชัยเงียบเหงาลง จากบทบาทของการเป็นเมืองสถานีรถไฟ