มิติความยากจน และรากเหง้าของความเหลื่อมล้า กับความยั่งยืนในการพัฒนา

บทคัดย่อ

การศึกษาและการวิจัยในอดีตที่ผ่านมาทำให้เราได้มองเห็นภาพที่หลบซ่อนอยู่ในสังคม ปัญหาที่อยู่ใกล้ตัวเรามากว่าที่เราคิด เป็นที่หวาดกลัวและทุกคนพยายามหลีกหนีมัน แต่กลับอยู่ร่วมกับสังคมของเรามาอย่างยาวนาน    ซึ่งผู้คนส่วนใหญ่ในสังคมกลับเลือกที่จะมองข้ามผ่านมันไป มีความคิดฝังลึกในเจตนคติว่าไม่สามารถแก้ไขมันได้  นั่นคือ ปัญหาความยากจนและความเหลื่อมล้ำ ประเด็นที่ทำให้ผู้ศึกษาริเริ่มพยายามทำความเข้าใจและเข้าไปสัมผัสทำความรู้จักโลกอีกด้านหนึ่งคือ การศึกษาของ  World Bank (1972) ที่กล่าววว่า “คนกว่าร้อยล้านคนไม่ได้เป็นแค่คนจนตามตัวเลขที่แสดงออกมาทางสถิติเท่านั้น แต่คนเหล่านี้กำลังถูกลิดรอนและบั่นทอนศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ในทุกๆวันที่มีชีวิตอยู่ ซึ่งไม่มีตัวแลขทางสถิติใดที่สามารถสะท้อนปรากฏการณ์อันเลวร้ายนี้ได้...สองในสามของเด็ก(ที่รอดชีวิตหลัง 5 ขวบ) มีการเจริญเติบโตที่ไม่ต่อเนื่องทั้งร่างกายและจิตใจอันเนื่องมาจากทุพโภชนาการ  มีผู้ใหญ่อีกมากกว่าร้อยล้านคนที่ไม่มีการศึกษามากกว่าเมื่อยี่สิบปีที่ผ่านมา การศึกษาและการมีงานทำกลายเป็นของยากอยู่ในภาวะเสื่อมทราม และมีสภาพเสื่อมถอยลงทุกวัน”

และการศึกษาของ สมจัย จิตสุชน 2548 (สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย: TDRI) ได้ชี้ประเด็นให้สังคมได้เห็นถึงมุมมองที่แตกต่างและลึกซึ้งมากขึ้นถึงปัญหาความยากจนในสังคมไทย โดยศึกษาความยากจนในทัศนะของคนจนที่สัมผัสกับความจน จริงๆ  พบว่าคนจนให้ลักษณะความหมายของความจนที่มีความใกล้ตัวและสัมผัสได้ เช่น “ไม่มีกิน ไม่พอกิน รายได้น้อย ไม่มีที่ทำกิน มีหนี้ ป่วย สุขภาพไม่ดี หรือพิการ…” นอกจากนี้ยังให้คำจำกัดความที่เชื่อมโยงกับ เหตุ แห่งความจนได้อย่างชัดเจน คือ“ ไม่มีที่ดินทำกิน การศึกษาต่ำ ไม่มีงานทำ รายได้น้อย ขาดแคลนเงินทุนหรือทรัพย์สิน ปัญหาสุขภาพ…”และนอกจากนั้นยังให้คำจำกัดความที่เชื่อมโยงกับผลแห่งความจน คือ “ ไม่พอกิน มีหนี้ ไม่มีทรัพย์สิน ไม่มีบ้านเป็นของตัวเองหรือสภาพบ้านไม่ดี ขาดแคลนอาหาร มีปัญหาสุขภาพเพราะไม่มีเงินรักษา …” คำตอบที่ได้จากการศึกษาทำให้รู้ว่าจริงๆแล้วสาเหตุ หรือผลลัพธ์จากความยากจนไม่สามารถพิจารณาเฉพาะรายได้อย่างเดียวได้ แสดงว่ามิติของความจนจริงๆแล้วไม่ได้เกี่ยวกับตัวเงินเพียงอย่างเดียว ยังมีอีกหลายๆมิติที่ไม่ใช่ตัวเงิน (Non-Income Dimension) เข้ามาเกี่ยวข้องอีกมากมาย ดังนั้นระยะต่อมาจึงได้มีการศึกษาปัญหาความยากจนในมิติที่ลึกซึ้งมากขึ้น มีการพัฒนาเครื่องมือตัวชี้วัดที่หลากหลายมากขึ้น เช่น Human Poverty Index, Regional Human Achievement Index และ Multidimensional Poverty Index (MPI) โดยองค์กรด้านการพัฒนาที่ใหญ่ที่สุดในโลกคือ UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME: UNDP ได้เพิ่มมิติด้านสุขภาพ การศึกษา และมาตรฐานการครองชีพเข้ามาคำนวณดัชนีชี้วัดความยากจน

ความยากจนและเหลื่อมล้ำเป็นปัญหาที่ไม่สามารถแยกออกจากกันอย่างเด็ดขาดได้ เนื่องจากความยากจน เป็นหนึ่งในสาเหตุที่ทำให้เกิดความเหลื่อมล้ำขึ้นในสังคม ขณะเดียวกันความเหลื่อมล้ำที่มากส่งผลให้การกระจายผลตอบแทนหรือโอกาสมีความแตกต่างกัน และนำไปสู่ปัญหาความยากจนได้ ความเหลื่อมล้ำและความยากจนจึงเป็นเหตุปัจจัยและผลลัพธ์ของกันและกัน

ปัญหาที่เกิดขึ้นในการให้คำจำกัดความในวงการวิชาการส่วนใหญ่มักจะยึดติดกับมาตรฐานของคำว่า “คำจำกัดความ” อย่างเคร่งครัด (สมจัย จิตสุชน, 2548) โดยยึดติดกับกรอบทางความคิดในทางทฤษฎีจนลืมสัมผัสถึงปัญหาที่แท้จริงอย่างลึกซึ้ง จากปรากฏการณ์ดังกล่าวทำให้คำนิยามความจนไม่ง่ายอย่างที่หลายคนคิด และย้ำเตือนกับวงการวิชาการเสมอมาว่าหากเรายังยึดติดกับกรอบทางความคิดหรือนั่งมองแต่ตัวเลข เราจะไม่มีวันเห็นปัญหาอย่างแท้จริง….การเข้าไปสัมผัสเพื่อทำความเข้าใจในบริบทและแก่นแท้ของความยากจนและความเหลื่อมล้ำจึงเป็นสิ่งน่าค้นหาและนำมาพัฒนา สร้างความรับรู้ใหม่ น้อมนำไปสู่การพัฒนาอย่างต่อเนื่อง รอบด้าน เกิดเป็นความยั่งยืนในการพัฒนาที่แท้จริงต่อไป