การคุ้มครองนักปกป้องสิทธิมนุษยชนในประเทศไทย

บทคัดย่อ

นักปกป้องสิทธิมนุษยชน (Human Rights Defenders) เป็นถ้อยคำที่สังคมไทยแม้จะเคยได้ยิน แต่อาจไม่ยังไม่คุ้นชินถึงความหมาย และถูกมองด้วยสายตาที่หลากหลาย บทความวิจัยนี้เป็นบทสรุปจากงานวิจัยหัวข้อ “การคุ้มครองนักปกป้องสิทธิมนุษยชน” ที่มีวัตถุประสงค์คือ ศึกษาถึงสถานการณ์ปัญหาที่นักปกป้องสิทธิมนุษยชนในประเทศไทยกำลังเผชิญ และ เพื่อพัฒนาข้อเสนอแนะต่อการคุ้มครองนักปกป้องสิทธิมนุษยชนในประเทศไทย (ศึกษาเฉพาะภายใต้บริบทของหลักการธุรกิจกับสิทธิมนุษยชน : Business and Human Rights) โดยเป็นงานวิจัยเชิงคุณภาพ (qualitative research) ใช้วิธีทบทวนข้อมูลที่เกี่ยวข้องและสัมภาษณ์ เชิงลึกผ่านระบบ zoom (เนื่องจากข้อจำกัดจากการแพร่ระบาดโรคโควิด-19) ผลการศึกษาที่สำคัญพบว่า มีการให้ความหมายของนักปกป้องสิทธิมนุษยชนโดยองค์กรต่างๆ ซึ่งงานวิจัยเห็นด้วยกับนิยามความหมายดังกล่าว และร่วมให้ความหมายว่าได้แก่ บุคคลที่ทำงานส่งเสริมและปกป้องสิทธิมนุษยชน ไม่ว่าจะทำงานเพียงลำพังหรือร่วมกับผู้อื่น นักปกป้องสิทธิไม่ใช่อาชีพแต่เป็นสถานะบทบาททางสังคมของบุคคลหรือกลุ่มบุคคลที่อาจเป็นชาวบ้าน ชาวไร่ชาวนา ผู้ประกอบวิชาชีพทนายความ สื่อมวลชน อาจเป็นนักกิจกรรม ศิลปิน ฯลฯ  ผู้ที่เดินออกมาแถวหน้าเพื่อปกป้องประโยชน์สาธารณะหรือดำเนินการเพื่อส่วนรวม ในประเด็นสิทธิมนุษยชนด้านต่างๆ อาทิ สิทธิพลเมือง สิทธิทางการเมือง สิทธิทางเศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรม บางครั้งนักปกป้องสิทธิอาจทำงานเจาะจงไปที่สิทธิของบุคคลใดกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง รวมถึงสิทธิของเด็ก สตรี ชนเผ่าพื้นเมือง กลุ่มผู้มีความหลากหลายทางเพศ แรงงานข้ามชาติ และการดำเนินการเพื่อประโยชน์สาธารณะนี้เองที่ส่งผลให้นักปกป้องสิทธิตกอยู่ในความเสี่ยงต่อการถูกคุกคามลักษณะต่างๆ อาทิ การข่มขู่ คุกคามรูปแบบต่างๆ ถูกทำให้เสียชีวิต การอุ้มหาย การเลิกจ้างที่ไม่เป็นธรรมรวม ฯลฯ รวมถึงการใช้การกระทำทางปกครองและกระบวนการยุติธรรมเป็นเครื่องมือในการคุ้มครอง จนถึงปัจจุบัน รัฐไทยยังอยู่ในระหว่างทางของความพยายามที่จะคุ้มครองบทบาทของนักปกป้องสิทธิ เช่น การแก้ไขเพิ่มเติมประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา มาตรา 161/1 ความพยายามผลักดันให้มีการแก้ไขนิยามของพยานตามพ.ร.บ.คุ้มครองพยานในคดีอาญา พ.ศ. 2546 ให้ครอบคลุมถึงนักปกป้องสิทธิ ขณะเดียวกันพบว่ากลไกการร้องทุกข์ของรัฐที่ไม่ใช่กระบวนการยุติธรรม (State Non-Judicial Mechanism) ยังไม่สามารถทำหน้าที่ได้อย่างมีประสิทธิภาพ หน่วยงานรัฐที่เกี่ยวข้องที่อาจกล่าวได้ว่าเป็นต้นทางของการเผชิญหน้าระหว่างนักปกป้องสิทธิกับโครงการพัฒนาต่างๆ ไม่บังคับใช้กฎหมายอย่างมีประสิทธิภาพ ทั้งยังมีวัฒนธรรมลอยนวลพ้นผิด นักปกป้องสิทธิจะยังคงตกอยู่ในความเสี่ยง งานวิจัยมีข้อเสนอแนะว่ารัฐไทยโดยหน่วยงานที่เกี่ยวข้องโดยสรุปคือ สร้างการยอมรับและตระหนักถึงความหมายและบทบาทของนักปกป้องสิทธิ โดยภาครัฐรวมถึงภาคธุรกิจ อาทิ จัดทำแนวปฏิบัติ “ภายใน” และ “ระหว่างหน่วยงาน” ในภาคส่วนต่างๆ ทั้งภาครัฐและเอกชน รวมถึงสร้างความรับรู้ต่อสาธารณะ ประการที่สอง หน่วยงานรัฐควรมีบทบาทอย่างสำคัญในการเสริมสร้างขีดความสามารถ ความเข้มแข็งให้กับนักปกป้องสิทธิมนุษยชน  ประการที่สาม พัฒนากลไกการคุ้มครองและให้ความช่วยเหลือนักปกป้องสิทธิมนุษยชนอย่างมีส่วนร่วมกับภาคเอกชน ภาคประชาสังคม ประการที่สี่ กำหนดให้มีมาตการ เพื่อลด-ป้องกันความเสี่ยงที่อาจเกิดขึ้นกับนักปกป้องสิทธิมนุษยชน และประการสุดท้าย ขับเคลื่อนกับภาคธุรกิจเพื่อการบรรลุหลักการหลักการธุรกิจกับสิทธิมนุษยชน